โครงการตามพระราชดำริฯ
พระราชดำริในการเริ่มต้นโครงการของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงเริ่มจากการที่ทรงสังเกตเห็นในทุกครั้งที่เสด็จฯ ติดตามพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเจ้า ฯ พระบรมราชินีนาถไปทรงเยี่ยมราษฎรในทุกภาคของประเทศไทย
สิ่งที่ทรงสังเกตเห็นก็คือ ความยากจน เด็ก ๆ เจ็บป่วย และขาดอาหาร ประกอบกับประสบการณ์ที่ทรงได้รับจากการทรงงานถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเจ้า ฯ พระบรมราชินีนาถในการช่วยเหลือราษฎร ก่อให้เกิดคำถามในพระองค์ ซึ่งปรากฎในพระราชดำรัสว่า “ทำอย่างไรให้เด็กวัยเรียนมีสุขภาพดี มีภาวะโภชนาการที่ดี” จึงทำให้ทรงทดลองทำโครงการเกษตรเพื่ออาหารกลางวันขึ้นในโรงเรียนตำรวจตระเวนชายแดน 3 แห่ง โดยทรงเลือกโรงเรียนเพื่อเป็นตัวแทน (Sampling) ของโรงเรียนที่อยู่ในท้องถิ่นทุรกันดาร
ในการทรงงาน ได้ทรงปรึกษาหาข้อมูลจากผู้เชี่ยวชาญเพื่อทรงดำเนินงานทดลอง และได้เสด็จฯ ไปทรงเยี่ยมโรงเรียนที่ดำเนินการ เพื่อทรงติดตามความก้าวหน้าของโครงการ โดยทรงจดบันทึกจากสิ่งที่ทรงพบ และนำข้อมูลเหล่านั้นมาทรงวิเคราะห์เพื่อสรุปผลงาน เมื่อทรงเห็นว่าเป็นผลที่น่าพอใจ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ ให้ขยายผลไปยังโรงเรียนตำรวจตระเวนชายแดนทั่วประเทศในปีต่อมา และขยายไปยังโรงเรียนสังกัดสำนักงานคณะกรรมการขั้นพื้นฐานในปีต่อๆ ไป
จากประสบการณ์ที่ทรงสั่งสมมาในการเสด็จฯ ไปทรงติดตามงานอย่างใกล้ชิดและต่อเนื่องมาโดยตลอด ทำให้ทรงสังเกตเห็นว่าการทำงานโดยมุ่งเป้าหมายไปที่เด็กนักเรียนนั้นยังไม่เพียงพอ ไม่สามารถพัฒนาให้เด็กมีภาวะโภชนาการและเจริญเติบโตได้อย่างเต็มศักยภาพ สามารถเรียนรู้ได้อย่างเต็มที่ และจากความรู้ใหม่ๆ ที่ทรงได้รับทั้งจากการเสด็จฯ ไปทอดพระเนตรโครงการต่างๆ ทั้งในประเทศและต่างประเทศทำให้ทรงขยายงานไปสู่เด็กที่อยู่ในครรภ์ มารดาที่ตั้งครรภ์ เป็นโครงการส่งเสริมโภชนาการและสุขภาพอนามัยและเด็กในถิ่นทุรกันดาร
ความสนพระทัยในศาสตร์และศิลป์หลากแขนง นำไปสู่พระราชดำริในการริเริ่มโครงการต่าง ๆ เพื่อประโยชน์แก่ประชาชน ทั้งโครงการแบบบูรณาการ อาทิ การพัฒนาเด็กและเยาวชนในถิ่นทุรกันดาร ที่มีเป้าหมายหลักในการยกระดับชีวิตความเป็นอยู่ของราษฎรอย่างครบวงจร และโครงการที่มีวัตถุประสงค์เฉพาะ เช่น การพัฒนาด้านวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี การอนุรักษ์และพัฒนาด้านศิลปวัฒนธรรม การพัฒนาห้องสมุด เป็นต้น ในปัจจุบัน โครงการตามพระราชดำริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี มีทั้งโครงการในประเทศไทยและความร่วมมือกับต่างประเทศ